Κηφηνογόνο - Αρενοτόκο - Παρθενογόνο - Ωοτόκο ΜΕΛΙΣΣΙ

Διαβάζοντας κάποιος τρίτος αυτόν τον τίτλο, μάλλον θα πάθει σύγχυση και δεν θα μπορέσει να καταλάβει τι ακριβώς υπονοεί. Αντίθετα όταν τον διαβάσουμε εμείς οι μελισσοκόμοι το πιθανότερο είναι να θεωρήσουμε πως και οι τέσσερις πρώτες λέξεις υπονοούν το ίδιο ακριβώς πράγμα - έχουν την ίδια σημασία. Ότι δηλαδή εννοούν ένα μελίσσι, όπου υπάρχουν μόνο κηφηνοκελιά και ενδεχομένως και ένας μεγάλος πληθυσμός από κηφήνες. Και ενώ αυτό είναι μια σωστή άποψη, εν τούτοις δεν είναι πλήρης με την έννοια πως η εξήγηση αυτή δεν προσδιορίζει και την αιτία αυτού του φαινομένου.

Επειδή όμως ίσως να μπερδευτήκαμε με όλα αυτά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Όπως γνωρίζουμε, υπό κανονικές συνθήκες, σε ένα μελίσσι υπάρχει μια μόνο μάνα! Είναι η βασίλισσα του μελισσιού και είναι αυτή που έχει την αποκλειστική ευθύνη για την ανανέωση του πληθυσμού – με άλλα λόγια αυτή που έχει την δυνατότητα να γεννά και τα δυο φύλα, δηλαδή και αρσενικά και θηλυκά άτομα, από τα οποία προκύπτουν,  με τους τρόπους που γνωρίζουμε, και οι τρεις κάστες μελισσών, δηλαδή οι εργάτριες, οι κηφήνες και οι βασίλισσες.

Να υπενθυμίσουμε πως αυτό γίνεται με τη διαδοχή κάποιων βιολογικών φάσεων της βασίλισσας που με τη σειρά τους είναι: η δημιουργία της από τις εργάτριες, η γονιμοποίηση της από τους κηφήνες, η κατακράτηση ενός ανάμεικτου μέρους των αρχικών σπερματοζωαρίων που έλαβε από αυτούς μέσα στη σπερματοθήκη της και η έναρξη της ωοτοκίας της λίγες μέρες αργότερα.

Αρχίζοντας την ωοτοκία της η βασίλισσα, έχει την ικανότητα να επιλέγει με κάποιον τρόπο που ακόμα δεν έχει διευκρινιστεί πλήρως, πότε θα γεννήσει γονιμοποιημένο αυγό, οπότε προκύπτει θηλυκό άτομο, δηλαδή εργάτρια ή βασίλισσα και πότε αγονιμοποίητο, οπότε προκύπτει αρσενικό άτομο, δηλαδή κηφήνας.

Μετά από την υπενθύμιση αυτών όλων των πραγμάτων, που ασφαλώς κάθε μελισσοκόμος γνωρίζει, θα πρέπει να πάμε και λίγο στην βιολογία για να θυμηθούμε πως άλλη είναι η έννοια του ωαρίου και άλλη του αβγού. Το πρώτο δεν είναι γονιμοποιημένο, ενώ το δεύτερο είναι. Συνυπάρχει δηλαδή μέσα στην μάζα του και το ωάριο της μάνας βασίλισσας και το σπερματοζωάριο κάποιου κηφήνα, από όλους αυτός που ήρθε σε σύζευξη.

Σε κανονικές συνθήκες η βασίλισσα εναποθέτει από ένα αυγό ή από ένα ωάριο – γονιμοποιημένο το πρώτο και αγονιμοποίητο το δεύτερο, όπως είπαμε – σε κάθε κελί, στο βάθος αυτού και σε όρθια θέση. Το μακρόστενο σχήμα της κοιλιάς της και ο μηχανισμός ελέγχου που έχει στην σπερματοθήκη της, την βοηθούν σε αυτό της το έργο.

Θα πρέπει να θυμηθούμε ακόμα πως οι εργάτριες μέλισσες δεν έρχονται ποτέ σε συνεύρεση με τους κηφήνες, δεν έχουν σπερματοθήκη, έχουν ατροφικές ωοθήκες και όταν συμβεί κάποτε να αναλάβουν καθήκοντα μάνας, λόγω απώλειας της βασίλισσας, τότε τα εκτελούν πλημμελώς, αφού γεννούν μόνο ωάρια (δηλαδή αγονομοποίητα αυγά χωρίς σπέρμα, όπως εξηγήσαμε ήδη) από τα οποία προκύπτουν μόνο κηφήνες. Τα αυγά αυτά τα εναποθέτουν ακατάστατα μέσα στο κελί, συνήθως είναι περισσότερα από ένα και πολλές φορές τα βρίσκουμε προσκολλημένα στα τοιχώματα των κελιών.

Να διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό πως πολλά αυγά σε ένα κελί παρατηρούνται και όταν μια νέα μάνα ξεκινάει τις γέννες της συνήθως σε κάποια παραφυάδα. Αυτό οφείλετε είτε στην αρχική της απειρία, είτε στην φούρια της να γεννάει ακατάπαυστα, είτε στην έλλειψη διαθέσιμου χώρου για τις γέννες της, με υπαιτιότητα του μελισσοκόμου που δεν φρόντισε εγκαίρως να της παραχωρήσει χώρο, είτε από ανικανότητα των εργατριών  που δεν προλαβαίνουν να της ετοιμάζουν κελιά ωοτοκίας.

Τώρα είμαστε έτοιμοι να μπούμε στο κυρίως θέμα του σημερινού μας άρθρου και να δούμε μαζί τι σημαίνουν εννοιολογικά οι τέσσερις πρώτες λέξεις του σημερινού μας τίτλου και πότε πρέπει να τις χρησιμοποιούμε.

Κηφηνογόνο: Ονομάζουμε ένα μελίσσι το οποίο έχει μόνο κηφηνοκελιά και σε προχωρημένη κατάσταση πολλούς κηφήνες, και για το οποίο δεν ενδιαφερόμαστε να προσδιορίσουμε τα αίτια του φαινομένου – είναι δηλαδή μια έννοια γενικής χρήσεως.

Αρενοτόκο/Παρθενογόνο: Έννοιες ταυτόσημες που προσδιορίζουν την αιτία του φαινομένου (δηλαδή πολλά κηφηνοκελιά και σε προχωρημένη κατάσταση πολλούς κηφήνες), που είναι οι εργάτριες μέλισσες που έχουν αναλάβει χρέη βασίλισσας-μάνας... Σε προηγούμενο άρθρο μας με τίτλο «Αρενοτόκο μελίσσι» αναφερθήκαμε διεξοδικά για αυτό το φαινόμενο και περιγράψαμε επακριβώς τις μελισσοκομικές επιλογές που έχουμε και τους χειρισμούς που μπορούμε να κάνουμε.

Ωοτόκο: Ονομάζεται το μελίσσι του οποίου η βασίλισσα-μάνα, γεννοβολάει μόνο ωάρια, δηλαδή αγονιμοποίητα αυγά από τα οποία φυσικά προκύπτουν μόνο κηφήνες.

Οι αιτίες που μπορεί να συμβεί αυτό είναι πάντα παθολογικής φύσεως, αν η βασίλισσα είναι νέα, ή η εξάντληση του αποθέματος των σπερματοζωαρίων που έχει αποθηκευμένα στην σπερματοθήκη της, αν είναι προχωρημένης ηλικίας.

Όταν αρχίζει να  εμφανίζεται αυτό το φαινόμενο, οι εργάτριες μέλισσες το αντιλαμβάνονται και κατασκευάζουν κελιά αντικατάστασης προκειμένου να αλλάξουν βασίλισσα, με τις γνωστές σε όλους  μας διαδικασίες.

Κλείνοντας να αναφέρουμε ακόμα, πως ακόμα και ένας νέος μελισσοκόμος μπορεί με τη πρώτη ματιά να ξεχωρίσει αν ένα Κηφηνογόνο μελίσσι είναι Αρενοτόκο/παρθενογόνο ή Ωοτόκο.

Αν δηλαδή σε ένα μελίσσι που βρίσκουμε μόνο κηφηνοκελιά, αυτά προέρχονται από εργάτριες-ψευδοβασίλισσες ή από νέα άπειρη και φουριόζα βασίλισσα.

Στη πρώτη περίπτωση ο κηφηνογόνος είναι διάσπαρτος και τα ωά μέσα στα κελιά είναι ακατάστατα και προσκολλημένα στα τοιχώματα, ενώ στη δεύτερη περίπτωση ο κηφηνογόνος είναι στρωτός και τα ωά ανά ένα μέσα σε κάθε κελί.

Επιμέλεια: Μανόλης Δερματης, ερευνητής μελισσοκόμος, συγγραφέας του βιβλίου "Η Ιστορία Μιας Βασίλισσας"