ΦΕΡΟΜΟΝΕΣ η γλώσσα των μελισσών μας

Χθες βράδυ έλαβα ένα μήνυμα από κάποιον φίλο-αναγνώστη, που σας το παραθέτω αυτούσιο:

«Θέλω να σε ευχαριστήσω πάλι για τα τόσο χρήσιμα και καλογραμμένα άρθρα που μας προσφέρεις κάθε μέρα. Με αφορμή το σημερινό σου άρθρο για την εισαγωγή νεας βασίλισσας σε ένα ορφανό μελίσσι και το θάρρος ενός τακτικού αναγνώστη θα ήθελα να σε παρακαλέσω να κάνεις ένα πλήρες αφιέρωμα στο θέμα <φερομόνες> . Στο ζητάω αυτό γιατί εδώ και πέντε χρόνια που ασχολούμαι με τη μελισσοκομία <φερομόνες ακούω μα φερομόνες δεν βλέπω>. 

Είμαι σίγουρος πως αυτό θα είναι επιθυμία και πολλών άλλων αναγνωστών σου που έχουν την ίδια απορία με εμένα.

Με μεγάλη εκτίμηση.

Π.Κ.»

Σήμερα λοιπόν θα σας παρουσιάσουμε το θέμα αυτό, για το οποίο είναι αλήθεια πως δύσκολα θα καταφέρει κάποιος να βρει πολλά «γενικά-εγκυκλοπαιδικά» στοιχεία στα μελισσοκομικά συγγράμματα που κυκλοφορούν. Θα προσπαθήσουμε όμως να το κάνουμε, όπως πάντα, με τρόπο απλό και κατανοητό.

Τόσο τα φυτά όσο και τα ζώα, παράγουν έναν πολύ μεγάλο αριθμό χημικών ουσιών που χρησιμεύουν για να ανταλλάσσουν μεταξύ τους μηνύματα – κάτι σαν το δικό μας το f/b δηλαδή! Από όλα τα άλλα ζώα, τα έντομα είναι εκείνα που έχουν αναπτύξει σε μεγαλύτερο βαθμό αυτού του είδους την «τηλεπικοινωνία», αφού δεν έχουν την δυνατότητα ούτε να μιλήσουν, μα ούτε και κάποιους ευδιάκριτους ήχους να βγάλουν.

Η επικοινωνία μέσω της όσφρησης λοιπόν, είναι σημαντική για την επιλογή της τροφής τους, για τη θέσης που θα αποθέσουν τα αυγά τους, για την άμυνά τους, για την επίθεσή τους, για την αναπαραγωγή τους και για την οργάνωση της κοινωνίας τους.

Οι χημικές ουσίες που χρησιμοποιούν τα έντομα για να επικοινωνούν, χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες: Στα αλληλοχημικά και στις φερομόνες.

Οι πρώτες έχουν να κάνουν με τις χημικές εκείνες ουσίες που παράγει ένα είδος για να επηρεάσει τη συμπεριφορά ενός άλλου είδους. Σε ότι αφορά τις μέλισσες, τέτοιες ουσίες μπορούν να παράγουν κάποια φυτά προκειμένου να τις προκαλέσουν για  να τα επισκεφθούν.

Οι φερομόνες, από τη μεριά τους που είναι και αυτές που μας ενδιαφέρουν περισσότερο, είναι χημικές ουσίες οι οποίες απελευθερώνονται από έναν οργανισμό και επηρεάζουν τη φυσιολογία ή τη συμπεριφορά ενός άλλου οργανισμού, του ίδιου όμως είδους.

Οι φερομόνες, χωρίζονται και αυτές σε δυο μεγάλες κατηγορίες:

Στις «απελευθερωτικές» που προκαλούν άμεση αλλαγή συμπεριφοράς του οργανισμού που τις δέχεται, όπως η σύζευξη της βασίλισσας, ο συναγερμός των φρουρών της κυψέλης κλπ, και στις «προδιαθετικές» που επηρεάζουν την φυσιολογία του οργανισμού που τις δέχεται και δρουν κάπως καθυστερημένα, μα που όμως έχουν διάρκεια. Τέτοιες φερομόνες είναι αυτές που παράγει η βασίλισσα, μα και ο γόνος και που δρουν κατασταλτικά στην ανάπτυξη των ωοθηκών των εργατριών μελισσών.

Από χημικής πλευράς θα λέγαμε πως οι φερομόνες αποτελούνται κυρίως από οργανικές ενώσεις που περιέχουν άνθρακα, υδρογόνο και οξυγόνο, αλλά και άζωτο και χλώριο. Μεταφέρονται με τον αέρα και για αυτό το λόγο είναι πτητικές - πολύ πτητικές αν το μήνυμα που πρέπει να μεταφερθεί είναι επείγον, όπως του συναγερμού, λιγότερο πτητικές αν το μήνυμα δεν έχει το χαρακτήρα του επείγοντος, όπως της συγκέντρωσης των κηφήνων στους τόπους αναπαραγωγής τους.

Λόγω τις πολυπλοκότητας που έχουν οι οργανικές ενώσεις, ακόμα και μια απειροελάχιστη αλλαγή σε κάποιο δεσμό τους ή στην περιεκτικότητα κάποιου συστατικού τους, κάνει τις φερομόνες να ξεχωρίζουν όχι μόνο από είδος σε είδος, μα και από οικογένεια σε οικογένεια του ίδιου είδους, αλλά και από άτομα σε άτομα του ίδιου είδους.

Αυτό εξηγεί γιατί η κάθε κυψέλη έχει τη δική της ξεχωριστή οσμή και η κάθε βασίλισσα τη δική της ξεχωριστή φερομόνη. 

Αν θέλαμε αυτό να το παρομοιάσουμε με εμάς τους ανθρώπους, θα λέγαμε πως με τις φερομόνες των μελισσών συμβαίνει αυτό που συμβαίνει με τα δακτυλικά αποτυπώματα τα δικά μας. Ενώ όλα μοιάζουν πάρα πολύ, τελικά κανένα δεν είναι απολύτως ίδιο με κάποιο άλλο!

Μετά από την γενική αυτή παρουσίαση, καλό θα είναι να προσπαθήσουμε να θυμηθούμε τις φερομόνες που παράγουν «ειδικά» οι μέλισσές μας, έτσι όπως έχουν μελετηθεί και καταγραφεί, από τους ειδικούς βιολόγους επιστήμονες.

Οι βασίλισσες παράγουν τις εξής φερομόνες: Συγκρότησης του σμήνους, αναστολής της ανάπτυξης των ωοθηκών των εργατριών μελισσών, αναστολής της κατασκευής βασιλικών κελιών, προτροπής συλλογής τροφής στις εργάτριες, προσέλκυση κηφήνων για ζευγάρωμα, σταθεροποίησης του τσαμπιού στους αφεσμούς.

Οι εργάτριες παράγουν τις εξής φερομόνες: Συναγερμού, προσανατολισμού, άμυνας, σταμπάρισμα τροφής, σηματοδότηση εισόδου και τέλος σταθεροποίησης του τσαμπιού κατά τη διαδικασία της σμηνουργίας.

Οι κηφήνες παράγουν τις εξής φερομόνες: Πρόσκλησης άλλων κηφήνων στους τόπους συγκέντρωσης.

Ο γόνος παράγει τις εξής φερομόνες: Διέγερσης συλλογής γύρης  στις εργάτριες και αναστολής της ανάπτυξης των ωοθηκών των εργατριών μελισσών.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να απαντήσουμε δημόσια στο φίλο Παναγιώτη που μας έστειλε το μήνυμα και που έγινε η αιτία για τη δημιουργία αυτού του άρθρου, πως είναι αναπόφευκτο να συμβαίνει αυτό που αναφέρεις , δηλαδή «φερομόνες να ακούς και φερομόνες να μη βλέπεις».

Από όσα γράψαμε πιο πάνω, γίνεται αμέσως κατανοητό πως τα έντομα γενικά και οι δικές μας οι μέλισσες ειδικότερα, έχουν αναπτύξει για λογαριασμό τους, τους δικούς τους κώδικες «τηλεπικοινωνίας» και πληροφόρησης, πολύ πριν εμείς οι άνθρωποι αναπτύξουμε τα τηλέφωνα και το διαδίκτυο.

Έτσι λοιπόν είναι απόλυτα φυσικό, εμείς να μη μπορούμε ούτε να ακούσουμε, ούτε να  δούμε, μα ούτε και να μυρίσουμε – για να κυριολεκτήσουμε -  τις φερομόνες που παράγουν για λογαριασμό τους οι μέλισσές μας. Εκείνο όμως που μπορούμε να κάνουμε, είναι να τις παρατηρούμε και μέσα από  αυτή τη παρατήρηση να «αντιλαμβανόμαστε» τις φερομόνες που παράγουν και το τρόπο που, μέσω αυτών, επικοινωνούν!

Επιμέλεια: Μανόλης Δερματης, ερευνητής μελισσοκόμος, συγγραφέας του βιβλίου "Η Ιστορία Μιας Βασίλισσας"

Ορεινή Μέλισσα